brutalizm

Brutalizm – dziecko modernizmu

Form follows function – te trzy słowa, wypowiedziane przez Louisa Henry’ego Sullivana, zamykają w sobie całą ideę modernizmu. Kierunek ten zaczął kiełkować na początku XX wieku, a jego pojawienie się było mocno związane z rozwojem sztuki inżynierskiej oraz coraz szerszą możliwością wykorzystywania nowych materiałów, takich jak żeliwo czy stal. Prekursorzy nawoływali do minimalizmu, rezygnacji z ozdób na rzecz funkcjonalności – piękno budynku tkwiło w jego prostocie i surowości. Misją architektury modernistycznej było wspólnotowe wychowywanie społeczeństwa, ustalenie równych podziałów przestrzeni życiowej i dóbr, optymalizacja i ekonomizacja.

Modernizm w architekturze europejskiej i światowej utrzymywał się blisko sześćdziesiąt lat. Podczas jego trwania powstało kilka nurtów, charakteryzujących się odmiennymi cechami, co miało przełożenie na wygląd budowli. Wszystkie prądy łączyła jednak główna wartość, którą była funkcjonalność.

Podstawowe założenia nurtu

Brutalizm to nurt zaliczany do schyłkowej fazy modernizmu, stanowiący w pewien sposób jego rozwinięcie, a w dalszej fazie zaprzeczenie jego minimalizmu. Nazwa stylu wzięła się z francuskiego słowa „brut”, oznaczającego „surowy”. Budynki brutalistyczne charakteryzowały się ekspresyjną formą pogłębioną zastosowaniem wyrazistych materiałów, przede wszystkim niewykończonego betonu. Architekci-brutaliści chętnie wykorzystywali ostre, geometryczne bryły i eksponowali elementy konstrukcyjne, takie jak słupy, czy szkielet konstrukcji.

Nurt wzbudzał wiele kontrowersji, ponieważ projektanci świadomie stawiali na wyobcowanie budynków z otoczenia. Ich skala i forma według krytyków stylu jest gwałtem na przestrzeni. Budynki utrzymane w tym stylu, które można znaleźć na całym świecie, wciąż prowokują do dyskusji.

Brutalizm w Polsce

Najwięcej projektów w tym stylu powstało w latach 1950-1970. Dziś brutalizm staje się inspiracją dla nowego pokolenia projektantów zmęczonych gładkością i konformizmem komercyjnej architektury.

Brutalizm nie przyjął się na polskim gruncie do tego stopnia, by można było prowadzić prawdziwe wędrówki szlakiem tego stylu. Najczęściej przypisywanym do brutalnej architektury rodzimym projektem jest nieistniejący już budynek dworca głównego w Katowicach. Wiele innych budowli nosi znamiona tego stylu, chociaż często ciężko nazwać całe budynki „brutalami”. Dlatego poniższego przeglądu nie należy traktować jako encyklopedycznego spisu, lecz jako próbę wyłowienia w morzu polskiego modernizmu najciekawszych brutalistycznych elementów.

1. Dworzec w Katowicach

Odtworzone „kielichy” w nowym budynku dworca w Katowicach, źródło: Wikipedia, fot. BartoszKamiński, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1972
• rok wyburzenia: 2011
• architekci: Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz Wierzbicki

Sztandarowy przykład polskiego brutalizmu, dzięki któremu o tym stylu w Polsce sobie w ostatnich latach przypomniano. Stało się tak za sprawą planów wyburzenia starej hali pod nowy budynek dworca i galerię handlową.

Mieszkańcy miasta oraz konserwatorzy, historycy sztuki i miłośnicy architektury z całej Polski głośno protestowali przeciwko całkowitej destrukcji „brutala z Katowic”. Dzięki ich aktywności inwestor postanowił odtworzyć w nowej hali dworcowej słynne „kielichy” podtrzymujące dach, które były głównym elementem decydującym o nowatorskim charakterze dawnego budynku.

2. Hotel Forum w Krakowie

Hotel Forum w Krakowie, źródło: Wikipedia, fot. Błażej Pindor, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1989
• architekt: Janusz Ingarden

Klasyczny przykład relacji architektury brutalistycznej z przestrzenią. Budynek samotnie stoi na nabrzeżu Wisły, a jego bryła całkowicie dominuje nad krajobrazem. Jego budowa trwała ponad dziesięć lat. Efektem był jeden z najnowocześniejszych hoteli w Polsce, który działał zaledwie przez 13 lat. Aktualnie budynek służy przede wszystkim jako wieszak dla reklam wielkoformatowych.

3. Hala Olivia w Gdańsku

Hala Olivia w Gdańsku, źródło: Wikipedia

• rok powstania: 1972
• architekci: prof. Stanisław Kuś, Maciej Krasiński, prof. Maciej Gintowt

Budynek ma ekspresyjną formę przypominającą łódź wznoszącą się na fali. Przez lata hala służyła głównie hokeistom Stoczniowca. Obecnie trwa generalny remont budynku.

4. Hala widowiskowa Spodek w Katowicach

Spodek w Katowicach, źródło: Wikipedia, fot. Lestat (Jan Mehlich), CC BY-SA 3.0

• rok powstania: 1971
• architekci: prof. Maciej Gintowt, Maciej Krasiński

Symbol Katowic, przez lata największa hala sportowa i widowiskowa w Polsce. Pomimo ponad 40 lat od otwarcia, wciąż broni się formą, która przez niektórych ekspertów uznawana jest za brutalizm.

5. Dom Handlowy Central w Łodzi

Dom Handlowy Central przed pokryciem tynkiem, źródło Wikipedia, fot Polimerek, CC BY-SA 3.0

• rok powstania: 1972
• architekci: prof. Maciej Gintowt, Maciej Krasiński

Dom handlowy i wieżowiec biurowy stanęły obok wybudowanej w latach 70-tych szerokiej arterii czyli łódzkiej trasy W-Z. Ich surowa, ponura forma kontrastowała z neonami, które rozświetlały elewację. Obecnie dom handlowy pokryty jest gładkim tynkiem i całkowicie zatracił swój brutalny wdzięk. Sąsiedni biurowiec wciąż przypomina o pierwotnym charakterze projektu, jest jednak coraz bardziej zaniedbany.

6. Wrocławski „Manhattan” czyli „sedesowce”

Wrocławski Manhattan, źródło: Wikipedia, fot. Shaqspeare, CC BY-SA 3.0

• rok powstania: 1970-1973
• architekt: Jadwiga Grabowska-Hawrylak

Potoczna nazwa osiedla, złożonego z 6 budynków mieszkalnych, pochodzi od kształtu ich okien. Chociaż dziś wielu miłośników architektury dostrzega w tym projekcie inspirację brutalizmem, to oryginalnie budynki miały być wykończone cegłą klinkierową i drewnem oraz porośnięte roślinami pnącymi. O ostatecznym wyglądzie bloków, zadecydowały cięcia kosztów. Dziś budynki wpisane są do rejestru zabytków.

7. Mauzoleum na Majdanku

Mauzoleum w Majdanku, źródło: Wikipedia, fot. Jolanta Dyr, CC-BY-SA-3.0-PL

• rok powstania: 1969
• architekci: Wiktor Tołkin, Janusz Dembek

Mauzoleum jest częścią Pomnika Walki i Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów upamiętniającego ofiary obozu koncentracyjnego Majdanek. Ma formę betonowej kopuły ustawionej na trzech podporach. Na jej szczycie znajduje się świetlik. Wewnątrz mauzoleum umieszczona jest w zakrytym zagłębieniu ziemia z prochami więźniów obozu. Cała konstrukcja przytłacza swoją surową formą, co idealnie wpisuje się w tragiczną historię tego miejsca.

8. Bunkier Sztuki w Krakowie

Bunkier Sztuki w Krakowie, źródło: Wikipedia, fot. Agatefilm, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1965
• architekt: Krystyna Różyska-Tołłoczko (fasada: Stefan Borzęcki, Antoni Hajdecki)

Galeria sztuki współczesnej zwraca uwagę oryginalną rzeźbioną fasadą, wykonaną z betonowych odlewów drewnianych szalunków. Przez wiele lat budynek był jedynym przykładem nowoczesnej architektury w obrębie Starego Miasta.

9. Kredka i Ołówek we Wrocławiu

Akademiki Kredka i Ołówek we Wrocławiu, źródło: Wikipedia, fot: Ivn-wrc, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1990
• architekci: Krystyna i Marian Barscy

Dwa sąsiadujące ze sobą wieżowce o wysokości 19 i 23 kondygnacji zostały zbudowane jako akademiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Brutalizm projektu przejawia się w nowatorskiej formie wielościanu i jej dominacji nad otoczeniem.

10. Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa czyli „Manhattan” w Łodzi

Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa czyli łódzki Manhattan, źródło: Wikipedia, fot. Michał Oziębło, CC-BY-SA-3.0-migrated

• rok powstania: 1975-1982
• architekci: Mieczysław Sowa, Krzysztof Wiśniowski, Ryszard Żabiński, Andrzej Nędzi

W obrębie osiedla do dzisiaj znajdują się najwyższe budynki w Łodzi. Wbrew pozorom, Manhattan nie jest osiedlem z wielkiej płyty, ponieważ ta technologia nie pozwalała na wznoszenie tak wysokich obiektów. Bloki zostały wykończone surowym betonem, a przytłaczającego charakteru dodały im także duże bryły, zawierające pomieszczenia techniczne, umieszczone na najwyższych kondygnacjach. Część położona bliżej al. Piłsudskiego została w ostatnich latach całkowicie pokryta styropianem. Pierwotny charakter dłużej zachowała południowa, niższa część osiedla.

11. Kościół św. Jadwigi Królowej w Krakowie

Kościół św. Jadwigi Królowej w Krakowie, źródło: Wikipedia, fot. APN-PL, CC-BY-SA 3.0

• rok powstania: 1989
• architekci: Jacek Czekaj, Romuald Loegler

Surowa bryła kościoła łączy w sobie ostro ścięte geometryczne kształty i pofalowane ściany. Brutalistycznego charakteru dodaje także elewacja z surowego betonu i niewielka ilość przeszkleń.

12. Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych w Katowicach

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych w Katowicach, źródło: Wikipedia, fot. MacQtosh, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1991
• architekci: Henryk Buszko, Aleksander Franta

Kolejny przykład obiektu sakralnego o nowatorskiej, kontrowersyjnej formie. Główna bryła budynku to dynamicznie pofalowane ściany. Nad nią góruje wieża opleciona spiralą schodów. Wnętrze świątyni również utrzymane jest w surowej, minimalistycznej stylistyce.

13. Osiedle Tysiąclecia w Katowicach

„Kukurydze” na Osiedlu tysiąclecia w Katowicach, źródło: Wikipedia, fot: Sojomail, CC-BY-SA-3.0

• rok powstania: 1961-1982
• architekci: Henryk Buszko, Aleksander Franta, Marian Dziewoński, Tadeusz Szewczyk

Z uwagi na jasne kolory budynków, osiedle rzadko uznaje się za brutalistyczne. Nie da się jednak nie dostrzec podobieństw pomiędzy światowymi przykładami tego stylu, a ikonicznymi „kukurydzami”, stanowiącymi najciekawszy element katowickiego „tauzena”.https://www.morizon.pl/blog/brutalizm-w-polskiej-architekturze/